Adres

Kanaalweg 91 3533 HH Utrecht Nederland

Monumentstatus
Rijksmonument
Transformatiejaar
2014
Oude functie
Fabriek
Nieuwe functie
Basisschool
Bibliotheek
BSO
Horeca
Kantoor
Theater

Historie

Rond 1900 ontstonden in korte tijd vele veevoederfabrieken of olieslagerijen in Nederland. Technische mogelijkheid en economische vraag waren de aanleiding hiervoor. In 1905 werd door de Stichtse Boerenbond de Coöperatieve Stichtse Olie- en Lijnkoekenfabriek (SOL) gesticht. De bond wilde op coöperatieve wijze veekoeken produceren voor haar leden om deze te verzekeren van goede kwaliteit. Een dergelijke fabriekscoöperatie was in die tijd zeer zeldzaam.

Door de aan- en afvoer van grote hoeveelheden grondstoffen is de fabriek aangewezen op scheepvaart. Vestiging aan een waterweg was dus noodzakelijk, in dit geval het Merwedekanaal in Utrecht. In de fabriek perste men lijnolie uit lijnzaad. Het restproduct, het afval, was prima te gebruiken om veekoeken van te maken.

Groei

Het complex omvatte in 1909 meerdere gebouwen: de fabriekshal met schoorsteen (Kanaalweg), een ketelhuis, twee pakhuizen, een directeurswoning (Everard Meysterlaan) en een oliehuisje. En uiteraard beschikte het fabrieksterrein over een aanlegplaats voor schepen met elevator. Via een transportband gingen de grondstoffen de fabriek in.

In de volgende decennia breidde de fabriek uit met een silogebouw en na de Tweede Wereldoorlog een voorpers- en extractiegebouw. Inmiddels was de grondstof niet langer lijnzaad maar soja. En het productieproces is chemisch geworden: olie werd uit de soja ‘gewassen’ met behulp van hexaan.

Na de overname van de Utrechtse concurrent Hooghiemstra in de jaren vijftig was het snel uit met de groei. In 1973 ging SOL failliet.

Stank

Na het faillissement van SOL in 1973 kwam het bedrijf in handen van Central Soya uit de Verenigde Staten. In 1990 fuseerde deze tot Cereol Benelux. Omdat de fabriek in een woonwijk staat, is het niet vreemd dat er steeds hardere tegengeluiden van verontruste burgers kwamen. Met name de vuurwerkramp in Enschede en een explosie in een vergelijkbare fabriek in Toulouse in 2000 waren aanleiding voor onrust. Op zich voldeed de fabriek aan alle veiligheidseisen en verschafte ze tientallen mensen een baan. Maar de chemische productiemethoden zorgden voor stank- en stofoverlast, explosiegevaar… en daarnaast is er nog het vrachtverkeer. De door de fabriek genomen milieumaatregelen in de jaren negentig zijn niet afdoende. De gemeente besluit in 2001 de fabriek uit te kopen voor 37 miljoen gulden, en in 2002 valt de fabriek stil.

Opgave

Snel na het stoppen van de fabrieksactiviteiten in 2002 worden de niet-monumentale gebouwen gesloopt. Dit is een jaar na de aanwijzing van delen van de Stichtse Olie- en Lijnkoekenfabriek als rijksmonument. De gemeente geeft de ontwikkeling van het terrein en de gebouwen aan VOF Meysters Buiten, een samenwerking van Heijmans, Blauwhoed en Van der Vorm. Maar de VOF ziet weinig brood in de herontwikkeling van de oude fabriekspanden en na de grote brand in 2008 al helemaal niet meer. De ontwikkeling van luxe appartementen lijkt buiten bereik. BOEi ziet wel kansen en neemt in 2009 het complex over.

Brand

In de nacht van 30 juni 2008 breekt er brand uit op het complex, het is op twee plaatsen tegelijk aangestoken. De pakhuizen branden bijna volledig uit. De volgende dag staan alleen de gevels nog overeind. Het hele binnenwerk van de pakhuizen, zowel de dikke houten vloeren als de gietijzeren constructie, zijn volledig vergaan. Het zou een klein wonder vergen om Cereol uit de as te laten herrijzen. De gemeente en het Rijk steunen elkaar in het vinden van een andere oplossing dan sloop. Met veel doorzettingskracht, onder andere door de huidige eigenaar BOEi, is dat glansrijk gelukt.

Zintuiglijk ervaren

Het bureau 1meter98 van restauratie-architect Bastiaan van de Kraats heeft het plan voor de restauratie en herbestemming van de Cereolfabriek verzorgt. Bastiaan is naast erkend restauratie-architect, pleitbezorger van meer zintuiglijke architectuur. In zijn project 'Architectuur door andere ogen' onderzoekt hij mogelijkheden om gebouwen op een andere manier te beleven. Doordat in onze visueel ingestelde maatschappij voelen, luisteren en ruiken op de achtergrond raken, dreigt de beleving van gebouwen te vervlakken. Van de Kraats neemt in dit boek acht blinden en slechtzienden mee door markante gebouwen uit de Nederlandse architectuur. In een eerdere editie van dit magazine toont de architect hoe hij met dit gebouw omgaat vanuit een zintuiglijke beleving. Hoe ruikt dit gebouw, hoe voelt het, wat is de smaak van baksteen? Zo is bijvoorbeeld nog te proeven dat in het complex een grote brand heeft gewoed.

Bekijk het filmpje

De ‘wederopbouw’

Het uitbranden van de pakhuizen heeft naast tragisch verlies van historisch materiaal ook ruimte geschapen voor een andere invulling. Een nieuwe betonconstructie binnen de bestaande gevels maakte het mogelijk een theaterzaal en een sportzaal in de pakhuizen te maken. Functies die ook geen grote eisen stellen aan daglichttoetreding, waarin de kleine ramen van de pakhuizen weinig te bieden hebben. De fabriekshal is nog volledig te beleven met zijn oude constructies en zelfs kraanbanen en motoren aan het plafond. Aan de buitenzijde zijn de panden enerzijds gerestaureerd (de toonzijde aan de straatkant) en anderzijds voorzien van nieuwe sparingen en een nieuwe aanbouw, de leeszaal voor de bibliotheek (aan het binnenhof). Het ontwerp van zowel restauratie als herbestemming is van 1meter98.

Publiek gebouw

De nieuwe bestemming van de Cereolfabriek is een cultuurcluster: basisschool, BSO, sportzaal, theaterzaal, bibliotheek, horeca en ontmoeten. De gemeente Utrecht heeft zo als grootste huurder mede de herbestemming mogelijk gemaakt.De fabriekspanden maken onderdeel uit van een grootschaliger ontwikkeling: samen met nieuwbouw woningbouw zal een industrieel stedelijk plateau in het park Oog in Al ontwikkeld worden.

Meer informatie

Bouwjaar
1908
Architect (origineel)
G. Ebbers
Architect (transformatie)
Bastiaan van de Kraats, 1meter98
Eigenaar
BOEi
Betrokken partijen
BOEi
gemeente Utrecht
1meter98
Organisatie
NPH
Tijdelijk / permanent
Permanent
Monumentnummer
514183
Google map of Cereolfabriek, Utrecht