Cuyperskerk, Sas van Gent

Elk monument vertelt een eigen verhaal en geeft daarmee een gezicht aan een buurt, plaats of regio. Omdat deze prachtige herbestemming in de jaren 2018-2019 getransformeerd werd, kunnen de gegevens inmiddels verouderd zijn. Evenzogoed blijft dit verhaal een inspiratiebron voor uw herbestemmingsplannen van religieus erfgoed.

Voor het symbolische bedrag van 1 euro kocht Stichting Behoud Cuyperskerk in 2018 de rooms-katholieke kerk in het Zeeuwse Sas van Gent. De stichting kreeg een ‘bruidsschat’ mee, 70.000 euro, ter compensatie van het achterstallig onderhoud. Het doel van de overname was tweeledig: de monumentale kerk behouden en het centrum van Sas van Gent nieuw leven inblazen.

De geschiedenis van de Cuyperskerk begint in 1739. Er wordt een kleine kerk gebouwd in ‘Sas’, een stad die in Zeeuws-Vlaanderen net binnen de landsgrenzen van Nederland ligt, aan het kanaal van Gent naar Terneuzen. Het kerkgebouw is 150 jaar later te klein en wordt vervangen door de Cuyperskerk, die is vernoemd naar de architect Joseph Cuypers. Hij is de zoon van de bekende Amsterdamse architect Pierre Cuypers, die onder andere het Rijksmuseum en Centraal Station in Amsterdam heeft ontworpen. In mei 1892 wordt de Cuyperskerk in gebruik genomen.

De rijksmonumentale status dankt het gebouw aan het bijzondere tongewelf, dat is gemaakt van cementijzer uit de Sasse fabriek van het bedrijf Picha-Stevens. Het is voor het eerst in Nederland dat een gewelf met dat materiaal wordt gerealiseerd.

Stichting Behoud Cuyperskerk herbestemt het religieus erfgoed tot een overdekt marktplein: Markt 4, vernoemd naar het adres. Horeca, winkels, kantoren en marktkramen trekken dagelijks publiek. Van dagjesmensen tot ondernemers. Inwoners van Sas van Gent vallen er binnen voor een boodschap, cadeautje of een snelle hap, bereid door cliënten van een zorgorganisatie. De grootste trekpleister is de slager, die sinds de opening van Markt 4 weer terug is in het centrum van ‘Sas’.

De herbestemming vroeg tijd, energie en toewijding van het stichtingsbestuur. ‘Toen de kerk in 2013 sloot vanwege te weinig animo voor de kerkdiensten, opperde de heer Puylaert, een voormalig huisarts, om de kerk een nieuwe rol te geven’, zegt Guido Goethals, van oorsprong Sassenaar, als architect betrokken bij de herbestemming en tot medio 2019 bestuurslid van Stichting Behoud Cuyperskerk. ‘Sas van Gent is een hechte gemeenschap. We voelen ons verbonden met de stad. Velen ‘groeiden op’ in deze kerk. Dat geldt ook voor mij. En mijn ouders zijn hier getrouwd.’

FINANCIERING

Aan betrokkenheid dus geen gebrek, maar de herbestemming vraagt ook om financiële middelen. Voor de restauratie en herbestemming is ruim 1,7 miljoen euro nodig. De ‘bruidsschat’ van 70.000 euro wordt aangevuld met subsidies van de gemeente Terneuzen en provincie Zeeland en een gift van de lokale Rabobank, vanwege de marktkramen en kantoorruimte die Markt 4 biedt voor plaatselijke ondernemers. Het nog ontbrekende bedrag komt van een Restauratiefondsplus-hypotheek van het Nationaal Restauratiefonds. ‘De grote som aan subsidie maakt dat we slechts een relatief laag bedrag hoeven te lenen, zegt Goethals.
Dat de kerk winkel- en kantoorruimte biedt voor ondernemers, levert de stichting belastingvoordeel op. ‘Over de verhuur van de ruimtes mogen we btw rekenen. Daardoor is de btw op de restauratiekosten, voor zover die toerekenbaar zijn aan de winkel- en werkplekken, aftrekbaar’, legt Goethals uit. ‘Zeker met zo’n omvangrijke restauratie en verbouwing gaat dat over grote bedragen.’

SUCCESFACTOREN EN AANDACHTSPUNTEN

Subsidie misgelopen

‘De grootste frustratie in dit project was het mislopen van Europese subsidie’, zegt Goethals. ‘Europa zou voor een paar ton subsidie verstrekken. We hadden het dossier dat nodig was voor de aanvraag op orde en alles liep zoals het moest. Alleen hadden we per ongeluk meer gevraagd dan het maximale. Opnieuw indienen was geen optie. Door die bureaucratie zijn we de subsidie misgelopen.’

Afhankelijk van ondernemers

‘Om het concept ‘Markt 4’ te laten slagen, zijn we afhankelijk van ondernemers. In de aanloop naar de herbestemming hadden we een aantal opties. Een daarvan was een meubelzaak. Toen de betreffende ondernemers een andere plek vonden, was dat van de baan. Toen onderzochten we de optie om hier een sportschool te vestigen. Dat bleek om een té grote investering te vragen’, blikt Goethals terug. ‘Aan de andere kant leidden die struikelblokken tot de oplossing. Het werd een marktplein met meerdere kramen, horecagelegenheden en werkplekken. Uiteindelijk kwam alles dus op zijn pootjes terecht.’

Samenwerking bevorderen

‘De diverse ondernemers in Markt 4 kunnen elkaar versterken’, zegt Goethals. ‘Ik zie bijvoorbeeld een proeverij voor me, met producten van verschillende kramen. De eerste stap is verbinding tussen de ondernemers onderling. Dat moet, vier maanden na de opening, nog op gang komen. Net als structurele bezetting van de kramen. Het gebeurt nu geregeld dat slechts een paar winkeliers achter hun balie staan.’

Voldoen aan wetgeving

‘Op het moment dat je een gebouw herstemt, krijg je te maken met het Bouwbesluit en moet je aan allerlei wetten en regels voldoen’, zegt Goethals. ‘De hedendaagse eisen zijn natuurlijk heel anders dan die van eind negentiende eeuw. Denk aan ventilatie-eisen, noodverlichting en vluchtwegen. We hebben hulp gekregen van onder meer Monumentenwacht, die adviseerde hoe we de daken op een veilige manier toegankelijk konden houden voor onderhoud.’

DUURZAAMHEID

De monumentale status bracht ook beperkingen met zich mee. Bijvoorbeeld op het gebied van duurzaamheid. ‘Wij wilden wel zonnepanelen op het dak, maar daar had de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed moeite mee, vanwege de invloed op het aanzicht van de kerk. Vloerverwarming hebben we wel kunnen toepassen’, zegt Goethals. ‘Grotere winst boeken we overigens op het vlak van sociale duurzaamheid. De ‘kerk’ is weer een plek van ontmoeting, de slager is terug van weggeweest, de kermis staat weer op het Marktplein en in Zeeuwse Gronden Restaurant hebben mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt werk.’
Economisch geeft Markt 4 Sas van Gent ook een positieve prikkel, vindt de architect. ‘Het is een trekpleister voor zowel inwoners van de stad als toeristen. En het houdt de plaatselijke ondernemers scherp. Ik zie sinds de opening geregeld dat ondernemers nu acties op bijvoorbeeld Facebook plaatsen. Er gebeurt weer wat in Sas van Gent en dat heeft ook op ondernemers zijn effect.’

CONTACT EN LINKS

Website:
www.markt4sasvangent.nl

Vind de juiste specialist voor uw monument in de SpecialistenWijzer op Monumenten.nl, met expertise in onderhoud, restauratie en verduurzaming. Voor elke klus een geschikte specialist met kennis van en hart voor monumenten. 

Fotograaf: Bas Gijselhart | BASEPHOTOGRAPHY
Tekst: Mirjam van Huet, MCM tekst