Daniëlskerk, Nijmegen

Elk monument vertelt een eigen verhaal en geeft een gezicht aan een buurt, plaats of regio. Het transformatiejaar van deze prachtige herbestemming is 2007. De gegevens in dit verhaal kunnen dus verouderd zijn. Maar het kan nog een inspiratiebron zijn voor uw plannen bij herbestemming van religieus erfgoed.  

Een actiegroep weet sloop van de Daniëlskerk tegen te gaan. Plannen voor nieuwe villa's zijn dan van de baan, De Daniël krijgt een maatschappelijke functie als thuis voor gehandicapte jongeren die er vrijwel zelfstandig leven. Verder komt er een dagverblijf voor kinderen die zijn aangewezen op meer hulp en hulpmiddelen. In de grote centrale ruimte kunnen buurtactiviteiten plaatsvinden.

Opgave

De Daniëlskerk stamt uit 1961 en ligt in de kort na de Tweede Wereldoorlog gebouwde Nijmeegse wijk Heseveld aan een plein met een wekelijkse markt. Als de kerk haar oorspronkelijke functie verliest, wil het bisdom 's-Hertogenbosch de locatie verkopen aan een commerciële ontwikkelaar. Deze zou er na sloop woningen in het duurdere segment bouwen. De dochter van L.J. de Bruijn, de architect van de kerk, krijgt echter steun van omwonenden in haar verzet tegen de sloopplannen. Nadat de gemeente de kerk als monument heeft aangewezen, is sloop van de baan en wordt gestudeerd op mogelijke nieuwe bestemmingen van de kerk.

Al vroeg laat De Driestroom weten belangstelling te hebben. Deze organisatie biedt ondersteuning aan mensen met een verstandelijke beperking in de regio Arnhem-Nijmegen. De Driestroom werkt kleinschalig en wil duidelijk in de wijk aanwezig zijn. "We zijn geïnteresseerd in markante plekken", vertelt clustermanager Johan Emons. Door de toegenomen marktwerking, waarbij cliënten en hun ouders uit verschillende aanbieders kunnen kiezen, is het van belang zichtbaar en herkenbaar te zijn en met een markant gebouw als de Daniëlskerk lukt dat goed. Bovendien draagt de centrale ligging in de wijk bij aan de maatschappelijke integratie van cliënten. Het is steeds duidelijk geweest dat De Driestroom niet zelf als ontwikkelaar zal optreden. Die rol neemt Portaal op zich, omdat deze woningcorporatie een blijvend belang heeft bij de wijk en beter dan De Driestroom in staat is om de risico's van een dergelijk project te dragen.

Aanpak

Voordat Portaal met De Driestroom een huurcontract kan afsluiten, moet worden onderzocht of het haalbaar is om de kerk te transformeren tot gebouw voor jonge gehandicapten. Portaal heeft eerder samengewerkt met K3 architectuur en stedenbouw bij de herbestemming van de Arnhemse O.L. Vrouwekerk. Deze kerk heeft hiervoor de Heuvelinkprijs ontvangen. Op grond van deze ervaring kiest Portaal ook nu weer voor dit architectenbureau. Als blijkt dat de uitkomsten van het onderzoek positief zijn, is Portaal bereid om de kerk van het bisdom over te nemen. Ook De Driestroom en de gemeente gaan akkoord. De aannemer is in een vroeg stadium bij de bouwvoorbereiding betrokken.

Op dat moment is nog veel onzeker over de opgave. Selectie van de aannemer op grond van prijsconcurrentie is lastig bij monumenten, omdat het werk vooraf niet exact te omschrijven is en omdat ook gemeentelijke eisen vaak pas tijdens de bouw duidelijk worden. Om bruikbaar te zijn voor de cliënten van De Driestroom zijn veel aanpassingen nodig. Daardoor is het religieuze karakter van de kerk niet overal meer herkenbaar. Zo moet er een tussenverdieping komen om voldoende appartementen te kunnen bouwen. Omdat de gemeentelijke monumentencommissie het aanzien van de gevel met prefab betonelementen wil behouden, mogen er buiten geen zonweringen komen. Daardoor is het een lastige opgave om de nieuwe appartementen een goed binnenklimaat te geven. Verder hecht de gemeente aan het openhouden van de centrale ruimte waar vroeger 1000 mensen tegelijk de eredienst konden bijwonen. Om die ruimte te behouden moet het dagverblijf buiten de eigenlijke kerk worden gebouwd, op de plek waar de (wel gesloopte) pastorie en sacristie hadden gestaan. Niet alle gemeentelijke wensen zijn te honoreren. Het liefst had de monumentencommissie gezien dat authentieke stopverfkozijnen waren gebruikt. Opdrachtgever en architect weten dat idee van tafel te krijgen.

Een deel van de gebruikers heeft ernstige lichamelijke beperkingen waarvoor tilliften noodzakelijk zijn. Dit is bij de start van de planvorming nog niet duidelijk, op dat moment is er alleen sprake van lichtere handicaps. Deze verschuiving in het programma is, naast de gemeentelijke wensen, een complicatie in de planvoorbereiding. Uiteindelijk wordt de kerk helemaal op maat van De Driestroom en haar cliënten aangepast. Dat is een risico voor de verhuurder, maar Portaal vindt dit aanvaardbaar, omdat met De Driestroom een huurcontract voor 15 jaar is afgesloten en men verwacht dat kleinschalige woonvormen voor allerlei groepen aantrekkelijk zullen blijven.

Financiën

De oorspronkelijke architect L.J. de Bruijn kon zich vinden in de nieuwe functie en de aanpassingen die daarvoor nodig zijn. Ondanks alle veranderingen is het nodige overgebleven van het oorspronkelijke ontwerp. Na de oplevering zijn veel (vroegere) omwonenden naar het resultaat komen kijken en dan blijkt dat de emotionele band met het gebouw nog steeds groot is. De voorgeschiedenis met het bisdom was moeizaam, maar bij oplevering geeft de vertegenwoordiger van de kerk aan: "Het is goed zo".

De Driestroom moest op zoek naar geld om de centrale ruimte te kunnen inrichten. Deze binnentuin stond niet op de wensenlijst maar kon wel duidelijk kwaliteit toevoegen. Het AWBZ-budget is hier niet op berekend; dat was al krap voor de bekostiging van de appartementen en de zorgruimten. Uit de soms grote bedragen die sponsors en donateurs bij elkaar brengen, blijkt dat niet alleen omwonenden positief zijn over het resultaat. Johan Emons van De Driestroom denkt dat het bij een standaardgebouw lastiger zou zijn geweest om sponsors te vinden. Ook Portaal draagt bij aan de centrale ontmoetingsruimte, mede vanwege het feit dat deze ruimte een buurtfunctie kan krijgen. Deze buurtfunctie is een zaak van lange adem.

Voor De Driestroom is het in de eerste periode na oplevering vooral belangrijk om zelf in het gebouw thuis te raken. Toch zijn al heel wat buurtbewoners binnen geweest. Bij de Daniëlskerk diende de gebruiker zich eerder aan dan de ontwikkelaar. Het is uitzonderlijk dat potentiële huurders zich in zo'n vroeg stadium melden. Mariëtte Welbers van Portaal Nijmegen vindt het behoren bij de rol van corporatie om zicht te hebben op de behoeften die er in een buurt leven. Vanuit die kennis kan een corporatie via herbestemming een impuls geven aan de sociale samenhang in het werkgebied. Dat De Driestroom er in dit geval vroeg bij was, illustreert de waarde van een bijzondere locatie voor zorgaanbieders en hun cliënten.

Exploitatie

Portaal was bereid om net als bij sociale huurwoningen onrendabel te investeren, maar om de exploitatie rond te krijgen was de bouw van 14 eengezinswoningen op het terrein buiten de kerk essentieel. Een deel van de opbrengst uit deze koopwoningen is ingezet om de verbouwing van de kerk te bekostigen, die anders onbetaalbaar zou zijn geworden. Dat het lukt om de exploitatie rond te krijgen is ook te danken aan succes bij het werven van sponsors. In dit geval werd pas later duidelijk dat het nodig was rekening te houden met ernstige handicaps. Als behoeften van de gebruikers in een vroeg stadium duidelijk waren gemaakt, had de planvoorbereiding soepeler kunnen verlopen.

Succesfactor

Een succesfactor bij De Daniël is dat, behalve bij de monumentencommissie, niet de noodzaak werd gevoeld het gebouw tot in detail te conserveren, ook al heeft de kerk historische waarde. Bij een echt 'museumstuk' is het veel moeilijker om een nieuwe bestemming goed onder te brengen. Het initiatief tot herbestemming sluit aan op de wens van omwonenden. De corporatie geeft met De Daniël een impuls aan de buurt en de zorgaanbieder krijgt het gewenste markante gebouw.

Meer informatie

• Dossier herbestemmen op de website van het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg (KCWZ)
• Contact: Dirk Bergvelt, Dirk.Bergvelt@arch-lokaal.nl

Vind de juiste specialist voor uw monument in de SpecialistenWijzer op Monumenten.nl, met expertise in onderhoud, restauratie en verduurzaming. Voor elke klus een geschikte specialist met vermelding van de belangrijkste expertises.