Adres

Polonceaukade 27 1014 DA Amsterdam Nederland

Monumentstatus
Rijksmonument
Transformatiejaar
2008
Oude functie
Fabriek
Gashouder
Nieuwe functie
Culturele functie

De Westergasfabriek in Amsterdam is één van de meest bekende herbestemmingprojecten van Nederland. Het project is een groot complex met een aantal gebouwen van een uitzonderlijke architectonische waarde en kwaliteit. Het huidige succes is te danken aan de combinatie van tijdelijk gebruik van het gebied met de planontwikkeling voor de lange termijn. Zo stond het gebied al op de kaart voordat het af was.

Opgave

Eind 19e eeuw bouwde de Imperial Continental Gas Association (ICGA) twee steenkoolgasfabrieken in Amsterdam: de Ooster Gasfabriek en de Wester Gasfabriek. In 1885 kwam de Wester Gasfabriek, naar het ontwerp van Isaac Gosschalk, gereed. De steenkoolgasfabriek was strategisch gelegen tussen water, spoor en toegangswegen. Het gas werd aanvankelijk gebruikt voor stadsverlichting. 

Lees meer over het herbestemmen van fabrieken. Wij hebben 38 praktische voorbeelden voor u beschikbaar.

Het complex is vanaf 1898 gaandeweg uitgebreid toen de gemeente Amsterdam de gasfabricage overnam. De belangrijkste uitbreiding vond plaats tussen 1901 en 1905. De gebouwen uit die tijd zijn ontworpen in de geest van de architect Gosschalk. Ook zijn de schoorstenen, een aantal leidingen en gebouwen gesloopt, waaronder de watertoren, de zwaar vervuilde stookhallen en het (nieuwere) laboratoriumgebouw. De resterende gebouwen hebben in 1999 de status van Rijksmonument gekregen.

Toen de gemeente geleidelijk overging op gas van de Hoogovens in IJmuiden nam de gasproductie af. Vanaf 1963 is overgegaan op aardgas uit Slochteren, waarna in 1967 de gasproductie van de Westergasfabriek definitief werd gestaakt. Een zwaar vervuild terrein bleef achter na de sluiting van de fabriek. Het Gemeentelijk Energie Bedrijf gebruikte het terrein als opslag- en werkplaats. 

Tijdelijk gebruik van de gebouwen werd vanaf 1992 georganiseerd. Het terrein bood ruimte voor creatieve en culturele activiteiten waardoor avontuurlijke ondernemers en kunstenaars er neerstreken. Voor evenementen was het een ideale locatie. De ruimte en creatieve energie hadden zo’n aantrekkingskracht dat het gebied een blijvende culturele bestemming heeft gekregen.

Aanpak

Op een kaart in 1881 staat: ‘terrein voor park bestemd’. Enkele jaren later werd op dit terrein de Westergasfabriek gebouwd. In 1890 werd een deel van het terrein wel aangelegd als het Westerpark.

In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd volop gesproken over een tekort aan groen- en recreatievoorzieningen in de stad. Pas in 1981 besloot de gemeente Amsterdam, op uitdrukkelijk verzoek van de buurtbewoners (‘Vrienden van het Westerpark’), dat het terrein van de Westergasfabriek een park moest worden. Het bestemmingsplan is toen gewijzigd. Door de jarenlange industriële activiteit was het terrein vervuild geraakt. Er werd eerst bodemonderzoek gedaan omdat destijds giftige stoffen op het terrein opgeslagen zijn en geloosd werden, en zo in de bodem terechtkwamen. Overeenstemming tussen de gemeente Amsterdam en het ministerie van VROM over een saneringsplan vroeg enige jaren tijd. Tien jaar later is met de sanering begonnen, waarbij de vervuilde grond werd geïsoleerd. Pas in 2001 kon een begin worden gemaakt met de aanleg van het park. Na een selectieprocedure is gekozen voor het parkontwerp van Kathryn Gustafson. 

Vanaf 1990 viel de herbestemming van de Westergasfabriek onder het stadsdeel Westerpark. Evert Verhagen, bedenker van het concept van de Westergasfabriek, richtte in 1992 Projectbureau Westergasfabriek op. Allereerst werd toen gekozen voor een tijdelijke invulling. Leegstand van de gebouwen werd zo voorkomen en het terrein kwam zo al vroeg op de culturele kaart te staan. In 1995 bleek dat de tijdelijke invulling een definitieve invulling zou worden. De tijdelijke gebruikers bleven uiteindelijk tot 2001, toen de sanering begon. In 2003 werd de verhuur van de gebouwen weer hervat.

De IJsbreker-coalitie zou de vaste hoofdhuurder worden van het terrein. In 1996 bleek dit niet door te gaan. Dit was een doorbraak in het herbestemmingsproces. Het tijdelijk gebruik had al uitgewezen dat een vaste hoofdhuurder niet nodig was met een dergelijke invulling van het terrein.

Het stadsdeel zag het ontwikkelen en beheren van de gebouwen niet als kerntaak en vond dat een ‘marktpartij’ dat op zich moest nemen. Eind 1999 tekenden Stadsdeel Westerpark en Meijer Aannemers Bedrijf (MAB) de samenwerkingsovereenkomst, het erfpachtcontract en een nieuw bestemmingsplan. Het stadsdeel zou de aanleg en het onderhoud van het park op zich nemen. MAB zou de gebouwen restaureren, ontwikkelen en exploiteren. In 2000 vond de overdracht van de gebouwen plaats en werd de dochtermaatschappij van MAB, Westergasfabriek bv, opgericht voor het beheer en de exploitatie van de gebouwen. 

De Westergasfabriek is uitgegroeid tot een cultureel dorp. Creatieve ondernemers werken in de gerenoveerde, historische gebouwen. Daarnaast vinden er talloze spraakmakende evenementen en festivals plaats, zoals de Amsterdam International Fashion Week, het Holland Festival, Awakenings, openluchtconcerten van grote buitenlandse artiesten (‘Live at Westerpark’), de Wetenweek, Cinekid en de Kunstvlaai.

Ontwerp

Hoofdvorm

Op het terrein staan de fabriek, de stalen gashouder, zuiveringsinstallaties, steenkoolopslagruimten en enkele kantoren. De historische waarde van de gebouwen was leidinggevend bij de herbestemming van de rijksmonumenten van de Westergasfabriek. Isaac Gosschalk was een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Hollandse neorenaissance. Samen met het station van Groningen behoort de Westergasfabriek tot de belangrijkste werken van Gosschalks oeuvre.

De riante afmetingen van sommige gebouwen, bijvoorbeeld het Zuiveringsgebouw, maar liefst 200 meter lang, maken het geschikt voor grote evenementen. De gashouder heeft een vloeroppervlak van 3000 m² en een hoogte van 16 meter. Hier worden houseparty’s, operavoorstellingen, zakendiners en antiekbeurzen gehouden.

Gebouwen

  • Het Regulateurshuis is herbestemd tot horecagelegenheid. De Bakkerswinkel is er tegenwoordig gevestigd.
  • In het langgerekte gebouw langs de Haarlemmervaart, het voormalige Zuiveringsgebouw, zitten tegenwoordig vaste huurders en ook kunnen er evenementen plaatsvinden. Pacific Parc bevindt zich in de westelijke kalkblusserij.
  • Het machinegebouw is tegenwoordig te huur voor feesten, kleine evenementen en diners.
  • In de Meterhuisjes, rechts en links van het Machinegebouw, stonden gasmeters opgesteld.
  • De opzichters van de Westergasfabriek woonden in de Oostelijke en Westelijke Bazenwoning. Tegenwoordig huisvesten de voormalige Bazenwoningen kinderdagverblijf Samsam.
  • Het Werkplaatsengebouw, het Kantoorgebouw en de Assistent-Ingenieurswoning, drie aaneengeschakelde gebouwen zijn in 1990 betrokken door de deelraad Westerpark. Nog steeds zetelt stadsdeel Westerpark in dit gebouw.
  • Het Ketelhuis is in 1903 gebouwd ter vervanging van het kleinere ketelhuis en is herbestemd tot Bioscoop Het Ketelhuis.
  • Eveneens in 1903 kwam de nieuwe, grote gashouder gereed. Van deze gashouder bestaan tegenwoordig alleen nog maar de ringkuip en de ringmuur met ijzeren dakconstructie. De Gashouder kan gehuurd wordt als locatie voor evenementen, feesten en toneelvoorstellingen.
  • Het Transformatorhuis is gebouwd als watergasfabriek in 1904. Vanaf de jaren zestig is de watergasfabriek in gebruik genomen als Transformatorhuis van het Amsterdamse energiebedrijf. Het Transformatorhuis wordt verhuurd voor feesten of theatervoorstellingen.
  • Ca. 3500 m² nieuwbouw

Constructie

In het machinegebouw en de twee flankerende meterhuisjes zijn Philibert-spanten, een houten boogspant, te vinden. Polonceau-spanten zijn toegepast in het Zuiveringshuis, het Ketelhuis ammoniak en in de watergasfabriek (het Transformatorhuis). Een plofdak is gerealiseerd; bij een explosie kon het niet-dragende dak bezwijken zonder de draagconstructie te beschadigen.

Terrein

Het terrein van de Westergasfabriek beslaat 14,5 hectare. Het parkontwerp is van landschapsarchitecte Kathryn Gustafson. Gustafson heeft veel groen toegevoegd, zoals het manifestatieveld waar openluchtconcerten gehouden worden. De groene zone van het aangrenzende Westerpark is doorgetrokken naar het terrein van de Westergasfabriek. Cultuurpark Westergasfabriek vormt een belangrijke verbinding in de Brettenzone, een groene zone tussen de Westelijke Tuinsteden en het havengebied, voortgekomen uit het beroemde Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam uit 1935.

Water speelt een belangrijke rol in het ontwerp. Zo zijn in de fundamenten van de twee oude gashouders water- en lelietuinen gerealiseerd. De vormgeving van het nieuwe park is terughoudend, de materiaalkeuze zorgvuldig en ingetogen.

Financiering

De openbare ruimte en daarmee ook het aanleggen van het park, is de verantwoordelijkheid van het stadsdeel. Zij nemen ook het jaarlijkse onderhoud van het park voor rekening. De kosten van de sanering zijn door alle tegenslagen uiteindelijk opgelopen tot ruim € 20 miljoen. Deze kosten zijn hoofdzakelijk gedragen door het Rijk, maar de gemeente Amsterdam heeft ook een flinke bijdrage geleverd.

De renovatie van de gebouwen kon van start gaan toen het Nationaal Restauratiefonds een lening gaf aan projectontwikkelaar MAB. Stadsdeel Westerpark stond daarbij garant en de gebouwen dienden als onderpand. 

Exploitatie

De Westergasfabriek staat op eigen benen en krijgt geen structurele exploitatiesubsidie. De inkomsten van commerciële evenementen maken het mogelijk om culturele evenementen en buurtactiviteiten plaats te laten vinden tegen lagere tarieven. De zakelijke klanten dragen op deze manier bij aan de culturele identiteit van de Westergasfabriek. Zo blijft het rendement in het bedrijf. De combinatie van vaste en tijdelijke verhuur en commerciële en culturele verhuur zorgen voor een gezonde exploitatie. 

Het park is openbare ruimte en wordt beheerd en geëxploiteerd door stadsdeel Westerpark.

Succesfactoren

Om de verschillende processen tegelijkertijd te kunnen overzien is een creatief, flexibel en vooral communicatief projectteam onontbeerlijk gebleken. Wanneer nodig is de strategie bijgesteld: het team ging wel een vastgestelde richting op maar zonder detaillering of verankerd einddoel (project-westergasfabriek.nl).

Een georganiseerde prijsvraag heeft geleid tot een prachtig landschappelijk plan, dat ruimte laat voor de zo bepalende, informele sfeer in het park. De industriegebouwen zijn met veel gevoel voor architectuur én gebruik gerestaureerd en gerenoveerd (juryrapport De Gouden Piramide, project-westergasfabriek.nl).

De Westergasfabriek heeft de European Union Prize for Cultural Heritage / Europa Nostra Awards in de categorie ‘Conservation’ gewonnen. De jury prees de duurzame renovatie en de avontuurlijke invulling van de Westergasfabriek waardoor het voormalige industrieterrein een nieuw leven heeft gekregen (De Erfgoedstem, 2010).

Valkuilen

Ondanks de inspraakavonden en presentaties is de relatie met de buurtorganisaties niet altijd even soepel verlopen (project-westergasfabriek.nl).

De relatie tussen het stadsdeel en MAB was lang niet altijd gemakkelijk. De twee partijen zaten contractueel aan elkaar vast waardoor geen van beide er zonder kleerscheuren uit kon stappen. Dit heeft er zeker toe bijgedragen dat ook in de moeilijkste periode het project toch op de rails is gebleven (project-westergasfabriek.nl).

Meer informatie

Bouwjaar
1885
Architect (origineel)
Isaac Gosschalk
Architect (transformatie)
o.a. Architectenbureau Braaksma & Roos, Kathryn Gustafson (parkontwerp)
Eigenaar
Meijer-Bergmans bv
Betrokken partijen
o.a.
Bouwfonds MAB Development CVG BV
Bureau Monumentenzorg Amsterdam
Commissie Welstand en Monumenten
RE-USE (Evert Verhagen)
Renovatiespecialist Jurriëns
Organisatie
NPH
Gebruiksoppervlakte
130000m²
Tijdelijk / permanent
Permanent
Monumentnummer
337504 (Zuiveringsgebouw), 337511 (Regulateurshuis met cokeskantoor), 337585 (Ingenieurswoning), 337594 (Werkplaatsgebouw), 337600 (Kantoorgebouw), 337606 (Assistent-ingenieurswoning), 337611 (Machinegebouw), 337616 (Westelijk meterhuisje), 337621 (Oostelijk meterhuisje), 337627 (Ketelhuis), 337633 (Westelijke bazenwoning), 337639 (Oostelijke bazenwoning), 337644 (Gashouder), 512959 (Regulatorhuis 2), 512960 (Westergasfabriek), 512961 (Transformatorhuis), 512962 (Westergasfabriek), 512963 (Westergasfabriek)
Google map of Westergasfabriek, Amsterdam